اقبال و ادبار قلب
إنّ لِلقُلوبِ إقبالاً و إدباراً
چرا گاهی انسان دچار انقباض است و حال عبادت کردن ندارد؟ چرا گاهی این حالت در او شدیدتر میشود، طوری که حوصلهی کارهای روزمره مثل برخورد با دوستانش را ندارد؟ ریشهی این عدم آهسته و پیوسته رفتن، این عدم ثبات و این بیحوصلگی، بهخصوص در اعمال عبادی، چیست؟ درمان آن چیست؟ پاسخ دادن به این سؤالات در زندگی ما اهمیت فراوانی دارد.
امام علی(ع) میفرمایند: إنّ لِلقُلوبِ إقبالاً و إدباراً؛ اقبال و ادبار، پشت کردن و روی آوردن، قبض و بسط روحی، بیحوصلگی و نشاط، تعابیر مختلفی هستند که از این حالت روحی انسان صورت گرفته است.
این مطلب را باید مد نظر داشت که روح به طور طبیعی حالات متفاوتی دارد؛ قلب از انقلاب و دگرگونی میآید! حال چه کنیم که این ادبار قلبی کمتر شود؟
آفات تکرار ادبار قلبی
این بحث بسیار حیاتی است؛ چرا که زیاد شدن این حالات در هر کسی و با هر هدفی که میخواهد باشد (ثروتمند شدن، نوازندهی موسیقی شدن و ...)، کمکاری، ایجاد مانع در رسیدن به هدف و افزایش هزینههای مالی و زمانی را در پی دارد! اگر انسان به این موضوع توجّه نداشته باشد و در پی درمان آن نباشد، آفاتی را به وجود می‌آورد:
1ـ عادت به تنبلی و اهمال کاری؛ چون در حالت انقباض کار نمیکند.
2ـ گذر عمر و به خصوص دوران جوانی که مهمترین سرمایهی ماست (قالَ رَسُولُ اللّهِ(ص): إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ لَمْ تَزُلْ قَدَمَا عَبْدٍ حَتَّى یُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعٍ عَنْ عُمُرِهِ فِیمَ أَفْنَاهُ وَ عَنْ شَبَابِهِ فِیمَ أَبْلَاهُ وَ عَمَّا اکْتَسَبَهُ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَهُ وَ فِیمَ أَنْفَقَهُ وَ عَنْ حُبِّنَا أَهْلَ الْبَیْت؛ چون روز رستاخیز شود، هیچ بندهاى قدم از قدم برندارد تا اینکه از چهار چیز بازجویى شود؛ از عمرش که در چه سپرى نموده، از جوانیش که در چه آزموده، از آنچه به دست آورده که از کجا آورده و در چه موردی صرف کرده است و از دوستی ما اهل بیت. این روایت پیامهای فراوانی دارد، به آن فکر کنید!).
همین نفسهایی که میکشیم سرمایهی ما هستند (قَالَ علی(ع): نَفَسُ الْمَرْءِ خُطَاهُ إِلَى أَجَلِه؛ انسان با نفسی که می‌کشد، قدمی به سوی مرگ برمیدارد. نفس کشیدن در خواب هم متوقف نمیشود، ما مسافران به سمت مرگ هستیم).
3ـ ایجاد یأس و ناامیدی؛ اگر یأس بیاید، هر گناه و خطای دیگری هم میآید. یأس که میآید، قدمهای بعدی برداشته نمیشوند و در مقابل خطاها ترمزی وجود نخواهد داشت.
جای ناامیدی نیست!
ممکن است در وجود ما نیز درجاتی از موارد مذکور وجود داشته باشد که اگر هست قابل اصلاح است و جای ناامیدی نیست! همین که انسان از وجود هر یک از اینها ناراحت میشود یعنی هنوز مشکل حاد نشده است، هر چند کمیت آنها زیاد باشد. (همیشه باید میان کمیت و کیفیت فرق بگذاریم. کمیتها نباید ما را گول بزنند؛ نه کمیت اعمال عبادی، نه کمیت چیزهای ناامیدکننده. البتّه اگر کمیت ناامیدکنندهها زیاد شود، انسان را خراب خواهد کرد. امّا مهمتر از کمیت، کیفیت است.) یکی از شاخصهای حیاتی همین است که آیا انسان بیخیال شده و دیگر چیزی ناراحتش نمیکند یا اینکه نه، هنوز به این درجه نرسیده است. اگر از بدیها و گناههای خود احساس ناراحتی میکند، یعنی هنوز شاخص معنوی در او زنده است.
علل بیخیالی انسان
حال که ضرورت بحث روشن شد، سؤال اینجاست که چرا این حالت رخ میدهد؟ علل این واقعه چیست؟
|
1- عدم درک دقیق از هدف (سود) |
14- فراموشی و عدم تذکر خوبیها (عدم محاسبه) |
|
2- کارهای ناشایست |
15- اولویت داشتن دنیا |
|
3- تأثیر همنشین و محیط |
16- از دست دادن فرصتها و غافل شدنها |
|
4- مشکلات اجتماعی ـ اقتصادی |
17- کوچک شمردن گناه |
|
5- سستی در امور خیر |
18- یأس و ناامیدی |
|
6- سرخوردگی ناشی از شکست |
19- عدم کنترل افکار |
|
7- عدم دستیابی به نتیجه و عدم رسیدن به توقعات |
20- فقدان اعتقادات عمیق |
|
8- تردید در درستی و اولویت کار |
21- لقمهی ناپاک |
|
9- عدم برنامهریزی و عدم عمل به برنامه |
22- عدم انجام صحیح عبادات (واجبات) |
|
10- بیماری و عدم تندرستی |
23- عدم تفریح |
|
11- عدم ارتباط مطلوب |
24- عدم شکر (اول عملی بعد زبانی) |
|
12- عدم اراده قوی |
25- عدم شرکت مستمر در جلسات |
|
13- عدم توجه به وسع ==» تکلیف فوق وسع==» شکست |
26- عدم ارتباط مستمر با قرآن |
چرا رهایم کردهای؟
در دعای "ابوحمزه ثمالی" فهرستی از عواملی که انسان را از خدا دور می‌کنند ارائه شده است؛ خدایا! هر وقت برای امور خیر (نماز شب و دعای کمیل و ...) بلند شدم، هر وقت که خواستم با تو مناجات کنم و با تو خلوت داشته باشم، بیحوصلگی و کسالت را بر من مسلّط کردی و حال مناجات را از من گرفتی! چه سرّی در کار است که هر وقت میگویم باطنم را اصلاح کردم، توبه کردم و نزدیک آدمهای توبهکننده شدم، مشکلی ایجاد میشود و بین من و حرکت به سمت تو مانع میشود؟ نکند که این حالات به همین دلیل است؟ نکند که من را از خودت طرد کردهای؟
شاید به این خاطر است که من حق تو را سبک شمردهام؟ (قالَ الصادقُ(ع): إِنَّهُ لَایَنَالُ شَفَاعَتَنَا مَنِ اسْتَخَفَّ بِالصَّلَاة؛ شفاعت ما شامل حال کسی که نماز را سبک بشمارد نمیشود؛ یعنی آخر وقت نماز بخواند، نمازش زیاد قضا شود و کارهایش را بر اساس نماز تنظیم نکند.)
شاید به این خاطر است که من از تو روی گردان شدم؛ روی آوردن به خداوند در حیطهی عمل یعنی به آنچه دستور داده است عمل کنم و در حیطهی موضوعات روانی یعنی حسن ظن داشتن به خداوند. امّا روی گرداندن از خداوند یعنی او میگوید فلان کار را بکن، من ضامنم، امّا من انجام نمیدهم. (وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجعَل لَهُ مَخرَجًا وَیَرزُقهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ وَمَن یَتَوَکَّل عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمرِهِ قَد جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدراً [سورهی طلاق/ آیه 2و3]؛ خداوند راه خروج از بحران را برای ما فراهم میکند، ما را کفایت میکند و مانعی بر سر راه ما وجود نخواهد داشت.)
وای بر مسلمانی که ...
شاید به این خاطر رهایم کردهای که مرا در جایگاه دروغگویان یافتهای (دروغ زبانی و عملی).
شاید هم به این خاطر بوده است که مرا شکرگزار نیافتهای.
یا اینکه مرا در مجلس علم، فقاهت و دینیابی نیافتی، پس مرا خوار کردی. یکی از عواملی که موجب استقامت و درستی در مسیر میشود، شرکت مستمر در جلسات است. (قالَ رَسُولُ اللّهِ(ص): أفٍّ لِکُلِّ مُسْلِمٍ لا یَجْعَلُ فی کُلِّ جُمُعَةٍ یَوْماً یَتَفَقَّهُ فیهِ أمْرَ دینِهِ وَیَسْألُ عَنْ دینِهِ؛ وای بر مسلمانی که در هر جمعه، زمانی را برای یادگیری و پرسش از امور دینی خویش اختصاص ندهد.)
شاید هم به دلیل بیحیایی رهایم کردهای؛ یعنی مرتکب گناه میشوم در حالی که میدانم گناه انسان را به سختی زمین میزند. (قالَ علیٌ(ع): أَشَدُّ الذُّنُوبِ مَا اسْتَهَانَ بِهِ صَاحِبُه؛ بزرگترین گناه آن است که گناه را کوچک بشماریم.)
دعای امام زمانت را نمیخواهی؟!
یکی از امامان ما از صحابهی خود پرسیدند: آیا شما جلساتی برای گفت و شنود سخنان ما دارید؟ در جواب به حضرت گفتند: بله، داریم. حضرت فرمودند: آفرین؛ ما این جلسات را دوست داریم!
حضرت میفرمایند «ما چنین جلساتی را دوست داریم»؛ یعنی خداوند دوست دارد، یعنی رشد ما در این جلسات است و حضرت هم دعاگوی ما هستند.آیا دوست ندارید امام زمان (عج) شما را دعا کنند؟ آیا این دعا موجب سعادت شما نمیشود؟
کسانی که در این گونه جلسات شرکت دارند و با سرعت متوسط و ضعیف حرکت می‌کنند، اگر در این جلسات شرکت نکنند، با سرعت نور سقوط خواهند کرد! این مسأله خیلی مهم است.
میخواهم حالم خوب شود؛ چه کنم؟
ای خدای من! تنها چیزی که حال و وضع مرا خوب میکند این است که من حرکت کنم و تو دست مرا بگیری! چه بسیار پیش از این گره از کار دیگران باز کردهای؛ این گره نیز فقط به دست تو باز میشود.
باید توبه کنم، دائم المراقبه و دائم المحاسبه باشم. انسان اگر در هر هفته یک بار محاسبه نداشته باشد، به قهقرا خواهد رفت. (قالَ الکاظمُ(ع):لَیسَ مِنّا مَن لَم یُحاسِب نَفسَهُ فی کُلِّ یَومٍ؛ از ما نیست کسی که هر روز به حساب خود نرسد.)
نباید از رحمت الهی مأیوس شوم. شخصی به دستور هارون الرشید در یک شب 60 نفر سیّد را کشت. او را در ماه رمضان در حال روزهخواری دیدند. به او گفتند: چرا این کار را میکنی؟ گفت: من به مرحلهای رسیدهام که دیگر فرقی نمیکند روزه بگیرم یا نگیرم. خبر به امام رضا(ع) رسید؛ ایشان فرمودند: گناه مأیوس شدن از رحمت خدا، از تمام گناهان دیگری که او مرتکب شده بزرگتر است.
نکند از رحمت خدا ناامید باشید. قرآن یأس را معادل کفر گرفته است. (وَ لاَ تَیْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ؛ از رحمت الهی مأیوس نشوید. فقط و فقط کفّار از رحمت الهی مأیوس میشوند.[یوسف/آیه 87])
خداوند "حرّ بن یزید ریاحی" را تبدیل به یکی از اولیای خود کرد. وقتی همه‌ی انبیاء و اولیاء به زیارت امام حسین(ع) میآیند، حر را نیز زیارت می‌کنند. در صورتی که او یک عمر نان یزید را خورده بود و تنها کسی بود که راه را بر امام حسین(ع) بسته بود.
تو هم فرصت تغییر داری
هر کسی در هر موقعیتی و در هر سنی، برای تغییر فرصت دارد. جناب سکّاکی یکی از نوابغ تاریخ علمی بشر است. ایشان 40 یا 60 ساله بود که به دنبال علم رفت. نزد استاد رفت تا علم بیاموزد. استاد به او گفت: یک حکم فقهی به تو میآموزم، تا جلسهی بعد یاد بگیر تا ببینم چه کاری میتوانی بکنی.
قالَ الشَّیخُ: جلدُ الکَلبِ یُطهَرُ بِالدبّاغَةِ؛ شیخ گفت: پوست سگ به وسیلهی دباغی پاک میشود.
جناب سکّاکی جلسهی بعد آمد و آن حکم را این گونه به استاد تحویل داد:
قالَ الکَلبُ: جلدُ الشَّیخِ یُطهَرُ بِالدبّاغَةِ؛ سگ گفت: پوست شیخ به وسیلهی دباغی پاک میشود!
همه خندیدند و او را مسخره کردند. او بسیار ناراحت شد و از شهر بیرون رفت. بیرون از شهر، دید جریان آبی که قطره قطره روی یک سنگ میریزد، به تدریج آن را سوراخ کرده است. با خودش گفت: علم از قطرهی آب نرمتر نیست و ذهن من هم از سنگ سختتر نیست؛ پس من باید علم بیاموزم. رفت و شد جناب سکّاکی، صاحب کتاب مفتاح العلوم!
حکمت، موعظه، جدال
ادْعُ إِلى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ (نحل/ آیه 125)
اگر مطلبی با توجه به این سه نکته بیان شود، هیچ وقت از بین نخواهد رفت:
1ـ طوری بیان شود که منطقی بودن بحث احساس شود
2ـ منفعت و سودمند بودن موضوع احساس شود (موعظه بیانکنندهی مصادیق نفع و ضرر است)
3ـ در فضای رقابتی، برتری بیان مطلب احساس شود (از الگوهای دیگر برتر باشد)
ساعات مؤمن بر چند بخش؟
اگر انسان هدف اصلی خود را نشناسد، به طور طبیعی دچار فراز و نشیب، اوج و حضیض، تندی و کندی خواهد شد.
او اگر برنامه نداشته باشد، عمرش زودتر از آنچه فکر میکند گذر خواهد کرد.
قَالَ علیٌ(ع): لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ؛ فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ.
براساس این روایت، ساعات مؤمن به سه قسمت تقسیم میشود:
1ـ سَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ؛ ساعاتی را به ارتباط خاص عبادی ـ معنوی بپردازد
2ـ سَاعَةٌ یَرُمُّ مَعَاشَهُ؛ ساعاتی را به معاش و امور زندگی بپردازد
3ـ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَ لَذَّتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ؛ ساعاتی را به خودش اختصاص دهد تا لذّت ببرد، البتّه لذّتهایی با دو قید: حلال و جمیل.
قسمت اول اصل است. برای رسیدن به قسمت اول، باید نیازهای اولیه برطرف شده باشند؛ یعنی قسمت دوم. قسمت سوم نیز به قسمتهای اول و دوم خدمترسانی میکند؛ چرا که این دو قسمت به‌طور طبیعی انرژی میبرند و خستگی و فرسودگی را به دنبال دارند. برای رفع همین خستگی و بازگشت نشاط جسمی و روحی، لذّتهای حلال و جمیل ضروری هستند.
در همین راستا مقام معظّم رهبری در توصیهای به جوانان فرمودند: «تحصیل، تهذیب، ورزش».
شاخصهی جمیل بودن یک لذّت چیست؟
احساس سنگینی و ناراحتی بعد از یک لذّت، نشان از مخرّب بودن یا در حدّ حرام بودن آن لذّت است؛ یعنی آن لذّت، جمیل نبوده است.
نکات پراکنده، امّا خواندنی:
1ـ نباید در حالت کسالت روی خودتان فشار بیاورید. اگر حالت اقبال وجود ندارد، نباید به کارهای زیاد مشغول شوید، مستحبات را انجام ندهید و به فرایض اکتفا کنید، امّا مستحبّات را رها نکنید؛ چون این حالت ادامه پیدا میکند.
2ـ عوامل زمینهساز ادبار را برطرف کنید؛ به خصوص همنشین!
3ـ قَالَ علیٌ(ع): إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِکْمَة.
حکمتهایی را که زندهکنندهی دل هستند بشنویم؛ چرا که قلب ما مانند بدن ما ملول میشود.
4ـ به افراد اهل سیر و سلوک سر بزنید و اگر به چنین افرادی دسترسی نداشتید، شرح احوال، داستانها، نامهها و شعرهای اولیای خدا را بخوانید. بزرگانی مثل علّامه طباطبایی، آقای انصاری همدانی، سیّد علی آقای قاضی، آقای حدّاد، آقای رجبعلی خیّاط و ... را نباید از دست داد. اشعار حافظ، باباطاهر، فیض کاشانی، مولوی و بزرگان دیگر را نباید فراموش کرد. حافظ یک عارف کمنظیر در طول تاریخ عرفان است.
والحمدلله رب العالمین
