شیطان دشمن پنهان | شب سوم محرم الحرام 1435

شیطان دشمن پنهان | شب سوم محرم الحرام 1435 - 1392

سه شنبه, ۱۴ آبان ۱۳۹۲، ۱۰:۳۲ ق.ظ

کیفیت تأثیر شیطان در نفس انسان

در این جلسه قصد داریم با بررسی اجمالی مراتب روح انسان، به این پرسش پاسخ دهیم که شیطان از کدام دریچه وجودی انسان وارد می شود.

مقدمه ای در اصطلاح شناسی حقیقت وجودی انسان

در قرآن و نزد اهل عرفان، تعابیر مشترکی از حقیقت وجودی ما استفاده می شود مثل روح، نفس، قلب، عقل و... . منشاء این تعدد اصطلاحات برای یک موجود واحد چیست؟

گاهی این اصطلاحات به لایه های متفاوتی از وجود ما اشاره می کنند، مثل خیال که مادون مرتبه عقل قرار دارد. گاهی دو یا چند کلمه به یک حقیقت ولی از جهات مختلف نگاه می کنند. مثلا فؤاد و صدر و قلب هر سه به یک حقیقت ولی از زاویه دید های مختلف نگاه می کنند. گاهی هم یک اصطلاح خاص با توجه به بافت و فضای کلام معناهای متفاوتی می دهد. مثلا اصطلاح قلب اگر در کنار عقل بیاید مرتبه بالا تر از عقل را اشاره دارد ولی در فضاهایی قلب به کل وجود و روح آدمی اطلاق می شود که عقل و خیال و ... از زیر مجموعه های آن می شوند.

سنخیت؛ لازمه ارتباط

سؤال اساسی ما این است که آیا شیطان می تواند با همه مراتب ما ارتباط برقرار کند و اگر جواب منفی است با کدامیک از مراتب نفس ما توانایی برقراری ارتباط دارد. قبل از ورود به بخش معرفی اجمالی مراتب نفس باید متذکر شد که هرگونه ارتباطی نیاز به این دارد که دو طرف رابطه از یک سنخ باشند. باید دید که ماهیت شیطان با کدامیک از مراتب وجودی انسان سنخیت دارد.

مراتب وجودی انسان

ما موجودی بسیط و یکدست نیستیم بلکه موجودی ذو مراتب هستیم. در یک تقسیم بندی کلی، مرتبه اعلی نفس را عقل و مرتبه متوسط آن را خیال و مرتبه نازل آن را قوای ظاهری می گویند.

دو ورودی قلب

مقام قلب آدمی به همان معنای کل وجود او دو درب ورودی دارد یکی از بالا و دیگری از پایین. از هر دو این دریچه ها دائماً به او إلقاء می شود. از درِ بالایی ملائک به ما الهام مَلکی می کنند و از درِ پایینی شیطان الهام شیطانی. اولا از آنچه گذشت معلوم می شود بدون شک ما حد اقل دو مرتبه از وجودمان یکی با مَلَک و دیگری با شیطان هم سنخ است که می توانیم با این دو گروه ارتباط داشته باشیم.

از طرفی هر دو این إلقائات پنهانی اند وعموماً قادر به شناسایی نوع آن نیستیم. در سوره مبارکه ناس آنجا که آمده:" ... من شرّ الوسواس الخنّاس"، خنّاس به چیزی گفته می شود که مرتّب پنهان و آشکار می شود و خُنَّس یعنی ستاره چشمک زن. تنها در مرتبه ای از تقوا آدمی توانایی تشخیص الهام از وسوسه را پیدا می کند.

ملکِ مجرّد، مطلقا دعوت به خیر می کند و شیطان مطلقا دعوت به شرّ می کند و جالب اینجاست که آدمی قابلیت قبول هردو را در نفس خود دارد. ما اگر با اعمال خیر در قلبمان حالات نورانی ایجاد کنیم به دعوت ملک لبّیک گفته ایم و به سوی ملکوتی شدن حرکت کرده ایم و اگر با اعمال شرّ قلب را ظلمانی کنیم به سوی شیطانی شدن.

انسان؛ موجود نامتناهی

مرحوم ملاصدرا می فرماید که انسان آخرِ یک زنجیره نیست. مثلا حقیقت یک اسب( نه جسد او) به بالا تر از خود قابلیت ورود ندارد. حتی ملک هم اینطور نیست. اما قلب انسان قابلیت تبدیل دارد . بدین ترتیب در راستای اعمالش، یک فرد می تواند ملک شود( پاسخ به محرک ملکی) و یا شیطان شود( پاسخ به محرِّک شیطنت) و یا حیوان شود. در حیوانیت هم یا بهیمی و چرنده می شود( پاسخ به محرِّ شهوت) و یا سَبُعی و درنده( پاسخ به محرِّک غضب). یعنی گرگی می شود در ابعاد وجودی بسیار وسیع تر از این گرگ درنده. بصورتیکه این گرگ تجلِی آن است.

نگاهی دقیق تر به قوای نفس

نفس ما دو نوع قوا دارد؛ قوای ادراکی و قوای تحریکی. اصولا کار ما در دنیا از یک منظر دریافت و ادراک مسائلی و حرکت و تصمیم گیری بر اساس آنهاست.

قوای تحریکی

قوای تحریکی همان شهوت و غضب و قوه عاقله است. شهوت قوه ای برای کسب لذّت نه صرفا جنسی بلکه همه لذّات ممکن است و غضب برای دفع الم و رنج کار می کند و عاقله مرکز کنترل تحریکات ماست. مثلا پدری در واکنش به بی ادبی فرزندش فی البداهه او را تنبیه می کند. و دیگری در موقعیت مشابه به مشاور تربیت مراجعه می کند و با تجویز او در این مورد برای پیشگیری او هم فرزند را تنبیه می کند. مورد اولی از غضب پیروی کرده و دومی از عاقله.

قوای ادراکی

قوای ادراکی چند شاخه می شود. اول قوای حاسّه که در قالب حواس پنجگانه معرفی می شوند. دوم قوه خیال. این قوه در ابتدایی ترین سطح خود همان حافظه است و سرشت آن بر تصویر سازی بنا شده تا جایی که همه خواب های ما در هنگام تعطیل شدن قوای حاسّه در اینجا تصویر سازی می شود. از طرفی قابلیت تصور سازی امور نامحسوسی مثل ملائکه در ذهن را نیز دارد. آنچه ما در خواب می بینیم محصول قوه خیال است. خیال، تصویر ساز نفس انسان است. مشاهده می کنید که میان دیدن خواب و تعریفِ آن را شنیدن تفاوت از زمین تا آسمان است چرا که خواب با قطع حواس همراه است و بسیار متمرکزاست. یا مقایسه کنید تماشای عمیق یک فیلم را با نگاه منتقدانه یک منتقد که با پیش فرض های بسیاری پای همان فیلم می نشیند. اگر برفرض بتوان آنچه را در خیال می گذرد به متن عالم واقع انتقال داد می شود عالم برزخ را که عالم میانی این هستی است درک کرد.

بحث از قوه خیال خود به یک دهه سخن گفتن نیازمند است. سوم قوه وهم است که کارش ادراک معانی جزئیه است مثل محبّت مادر من و چهارم عقل است که کارش ادراک برخی ادراکاتی است که نه صورت دارند و نه ماده مثل ادراک مطلق مفهوم محبّت.

کنترل وهم و خیال به عهده عقل است و اگر این دو کنترل نشوند وارد ادراکات مجرد عقلی می شوند ومثلا خدا که از امور محسوس نیست را در ذهنش یک نور بسیار بزرگ تصوّر می کند. وهم که در کلام برخی همان عقل ساقط شده است به مدد خیال واقعیت را با غیر واقعیت مخلوط می کند تا جایی که برخی به آن شیطان اقوا می گویند چرا که دقیقا کاری که شیطان می خواهد از بیرون بکند او از درون می کند.

ادراکات این قوه ها همه از نوع علم حصولی بود. اما ما قوه ای داریم که محصولش از نوع علم حضوری است و آن شهود است. شهود خطاپذیر نیست. یعنی همان طور که نمی شود از فردی که می گوید من هستم بپرسیم از کجا فهمیدی، در علم شهودی هم خطا راه ندارد. عارف، ادراکش از خدا به روشنی و حتی روشن تر از ادراک از خودش است.

مدخلِ شیطان

در میان همه این قوای ادراکی شیطان توان نفوذ در قوه وهم و خیال را دارد. چراکه در عقل و شهود به دلیل عدم سنخیت و خطا ناپذیری توان ورود ندارد.

الحمد لله ربّ العالمین

***

" فصل ملاقات"